Стварэнне ўмоў, якія забяспечваюць выяўленне і развіццё адораных дзяцей і рэалізацыю іх патэнцыяльных магчымасцяў, з'яўляецца адной з прыярытэтных сацыяльных задач сучаснага грамадства. Наяўнасць сацыяльнай замовы спрыяе інтэнсіўнаму росту працы у гэтай вобласці. Аднак сусветная практыка працы з адоранымі дзецьмі паказвае на тое, што пры адсутнасці валідных метадаў ідэнтыфікацыі адоранасці гэтая праца можа прывесці да негатыўных наступстваў. Разам з тым выбар псіхадыягнастычных працэдур і метадаў працы з адоранымі дзецьмі вызначаецца зыходнай канцэпцыяй адоранасці.
Складанасць рашэння гэтых задач вызначаецца наяўнасцю шырокага спектру часам супярэчных адзін аднаму падыходаў да паказанай праблемы, у якіх цяжка разабрацца практычным працаўнікам і бацькам.
Шматбаковасць і складанасць феномену адоранасці вызначае мэтазгоднасць існавання разнастайных кірункаў, формаў і метадаў працы з адоранымі дзецьмі, што таксама прадстаўлена ў дапаможніку, – дзейнасць навуковых даследчых грамадстваў, розных творчых аб'яднанняў: мастацкіх студый, лялечных тэатраў, прэс-цэнтраў, клубаў КВЗ, а таксама дзейнасць летніх творчых лагераў.
Дапаможнік прызначана адміністрацыі адукацыйных устаноў, настаўнікам і педагогам дадатковай адукацыі, якія працуюць з адоранымі дзецьмі.
ПРЫНЦЫПЫ І МЕТАДЫ ВЫЯЎЛЕННЯ АДОРАНЫХ ДЗЯЦЕЙ
Выяўленне адораных дзяцей – працяглы працэс, звязаны з аналізам развіцця пэўнага дзіцяці. Эфектыўная ідэнтыфікацыя адоранасці пасродкам якой-небудзь аднаразовай працэдуры тэставання немагчымая. Таму замест аднамаментнага адбору адораных дзяцей неабходна накіроўваць высілкі на паступовы, паэтапны пошук адораных дзяцей падчас іх навучання па адмысловых праграмах (у сістэме дадатковай адукацыі) альбо падчас індывідуалізаванай адукацыі (ва ўмовах агульнаадукацыйнай школы).
Псіхаметрычныя тэсты могуць выкарыстоўвацца ў якасці аднаго з мноства крыніц дадатковай інфармацыі ў рамках праграмы ідэнтыфікацыі адоранага дзіцяці, але ні ў якім разе не ў якасці адзінага крытэрыю для прыняцця рашэння аб тым, што дадзенае дзіця з'яўляецца «адораным» альбо «неадораным».
Псіхолага-педагагічны маніторынг, выкарыстаны з мэтай выяўлення адораных дзяцей, павінен адказваць цэламу шэрагу патрабаванняў:
1) комплексны характар ацэньвання розных бакоў паводзін і дзейнасці дзіцяці, што дазволіць выкарыстаць розныя крыніцы інфармацыі і ахапіць як мага шырэйшы спектр яго здольнасцяў;
2) працягласць працэсу ідэнтыфікацыі;
3) аналіз паводзін дзіцяці ў тых сферах дзейнасці, якія ў максімальнай меры адпавядаюць яго схільнасцям і інтэрасам;
4) экспертная адзнака прадукта дзейнасці дзяцей (малюнкаў, вершаў, тэхнічных мадэляў, спосабаў рашэння матэматычных задач і інш.)
5) прыцягненнем экспертаў – адмыслоўцаў вышэйшай кваліфікацыі і якая адпавядае прадметнай вобласці дзейнасці (матэматыкаў, філолагаў, шахматыстаў, інжынераў і г. д);
6) выяўленне прыкмет адоранасці дзіцяці не толькі па стаўленні да актуальнага ўзроўня яго псіхічнага развіцця, але і з улікам зоны найбліжэйшага развіцця (у прыватнасці, ва ўмовах узбагачанага прадметнага і адукацыйнага асяроддзя пры распрацоўцы індывідуалізаванай стратэгіі навучання дадзенага дзіцяці). Мэтазгодна правядзенне праблемных урокаў па адмысловай праграме; выкарыстанне трэнінгавых метадаў, у рамках якіх можна арганізоўваць вызначаныя якія развіваюць уплывы і здымаць тыповыя для дадзенага дзіцяці псіхалагічныя «перашкоды» ;
7) шматкратнасць і шматэтапнасць абследавання з выкарыстаннем мноства псіхадыягнастычных працэдур, якія адбіраюцца ў адпаведнасці з меркаваным выглядам адоранасці і індывідуальнасцю дадзенага дзіцяці;
8) дыягнастычнае абследаванне пажадана праводзіць у сітуацыі рэальнай жыццядзейнасці, набліжаючы яго па форме арганізацыі да натуральнага эксперыменту;
9) выкарыстанне такіх прадметных сітуацый, якія мадэлююць даследчую дзейнасць, і дазваляюць дзіцяці выявіць максімум самастойнасці ў авалоданні і развіцці дзейнасці;
10) аналіз рэальных дасягненняў дзяцей і падлеткаў у розных прадметных алімпіядах, канферэнцыях, спартыўных спаборніцтвах, творчых конкурсах, фэстах, аглядах і г.д.;
11) пераважная апора на экалагічна валідныя метады псіхадыягностыкі, якія маюць справу з адзнакай рэальных паводзін дзіцяці ў рэальнай сітуацыі, – аналіз прадуктаў дзейнасці, назіранне, гутарка, экспертныя адзнакі настаўнікаў і бацькоў.
Аднак комплексны падыход да выяўлення адоранасці не пазбаўляе цалкам ад памылак. У выніку можа быць «прапушчана» адоранае дзіця або, наадварот, да ліку такіх можа быць аднесена дзіця, якое ніяк не пацвердзіць гэтай адзнакі ў сваёй наступнай дзейнасці (выпадкі разузгаднення дыягназу і прагнозу).
Пры выяўленні адораных дзяцей неабходна дыферэнцаваць:
а) актуальны ўзровень развіцця адоранасці, дасягнуты на дадзеным узроставым этапе;
б) асаблівасці пэўных праяў адоранасці, звязаныя з спробамі яе рэалізацыі ў розных выглядах дзейнасці;
в) патэнцыйныя магчымасці дзіцяці да развіцця.
ПСІХАЛАГІЧНАЕ СУПРАВАДЖЭННЕ ТАЛЕНАВІТЫХ (АДОРАНЫХ) НАВУЧЭНЦАЎ
Адно з галоўных кірункаў працы школы - стварэнне ўмоў для аптымальнага развіцця адораных дзяцей, уключаючы тых, чыя адоранасць у сапраўдны момант якая можа быць яшчэ не выявілася, а таксама проста здольных дзяцей, у стаўленні якіх ёсць сур'ёзная надзея на далейшы якасны скок у развіцці іх здольнасцяў. Праца з таленавітымі, адоранымі дзецьмі ў школе, гімназіі, ліцэі можа быць рэалізавана толькі ў рамках агульнашкольнай праграмы, і праца псіхолага - толькі складовая частка гэтай праграмы (гл. дадатак 1).
Мэта псіхалагічнага суправаджэння: садзейнічанне ў выяўленні, падтрымцы і развіцці таленавітых дзяцей, іх самарэалізацыі, прафесійным самавызначэнні, захаванні псіхалагічнага і фізічнага здароўя.
Задачы:
· сумесна з іншымі адмыслоўцамі ўстановы адукацыі вызначэнне крытэрыяў адораных дзяцей, выяўленне школьнікаў, якія патрабуюць адмысловага маршруту суправаджэння;
· садзейнічанне фармаванню пазітыўнай Я-канцэпцыі (самаадносіны, самапавагі, самапрыняцця);
· развіццё эмацыянальнай устойлівасці, фарміраванне навыкаў самарэгуляцыі, пераадоленні стрэсу, паводзін у экстрэмальных сітуацыях (на конкурсах, алімпіядах, іспытах);
· садзейнічанне сацыялізацыі, фарміраванню камунікатыўных навыкаў;
· садзейнічанне ў падвышэнні кваліфікацыі педагогаў, што працуюць з таленавітымі дзецьмі.
Важнейшае становішча сучаснай псіхалогіі адоранасці складаецца ў тым, што яе развіццё не можа разглядацца па-за ўзаемадзеяння развіцця асобы і сацыяльнага асяроддзя. Пры гэтым падкрэсліваецца адмысловая роля школьнага навучання ў стварэнні ўмоў, арыентаваных на адмысловыя магчымасці адораных дзяцей. Для стварэння такіх умоў неабходны: адэкватнае ўжыванне метадаў выяўлення гэтых асаблівасцяў пры розных праявах адоранасці, высочванне іх змен падчас узроставага развіцця ў залежнасці ад умоў выхавання і навучання, дапамога адораным навучэнцам у рашэнні іх праблем.
У сярэдняй агульнаадукацыйнай установе можна вылучыць наступныя катэгорыі дзяцей:
1) навучэнцы з незвычайна высокім агульным узроўнем разумовага развіцця пры іншых роўных умовах (выяўляюцца ўжо ў малодшым школьным узросце);
2) навучэнцы з прыкметамі адмысловай, разумовай адоранасці ў вызначанай галіне навукі ці дзейнасці (выяўляюцца ў малодшым школьным і падлеткавым узросце);
3) вучні, не што дасягаюць па якім-небудзь прычынам поспехаў у вучэнні, але якія валодаюць яркай пазнавальнай актыўнасцю, арыгінальнасцю псіхічнага склада, разумовых рэзерваў (ярка выяўляюць сябе ў старэйшым школьным узросце).
Найболей агульнымі прыкметамі, якія адрозніваюць адораных вучняў, з'яўляецца выдатная памяць, здольнасць класіфікаваць інфармацыю і катэгарызаваць досвед. Адораныя дзеці ўмеюць карыстацца назапашанымі ведамі, маюць вялікі слоўнікавы запас, выкарыстоўваюць у размове складаныя сінтаксічныя канструкцыі, прыдумляюць новыя словы, аддаюць перавагу чытанню слоўнікаў і інтэлектуальным гульням. У некаторых дзяцей дамінуюць матэматычныя здольнасці, якія душаць цікавасць да чытання. Адораныя дзеці валодаюць павышанай канцэнтрацыяй увагі, настойлівы ў дасягненні выніку ў сферы, якая іх цікавіць.
У адораных дзяцей моцна развіта пачуццё справядлівасці, асобасныя сістэмы каштоўнасцяў, але ва ўзросце дзвюх-пяці гадоў яны не могуць выразна развесці рэальнасць і фантазіі; адораныя дзеці валодаюць яркім уяўленнем, пачуццём гумару, увесь час спрабуюць вырашаць праблемы, якія ім пакуль "не па зубах"; акрамя таго, эмацыянальнасць такіх дзяцей суправаджае розныя страхі, яны вельмі эгацэнтрычныя ў зносінах з аднагодкамі, бо не разумеюць, што ўспрыманне свету ва ўсіх рознае.
Па меры сталення асноўным структурным кампанентам адоранасці і творчага развіцця таленавітага дзіцяці становіцца праблемнасць. Яна забяспечвае сталую адкрытасць дзіцяці новаму, выяўляецца ў пошуку неадпаведнасцяў і супярэчнасцяў, ва ўласнай пастаноўцы новых пытанняў і праблем, імкненні да даследчай творчай актыўнасці.
Арыгінальнасць складае абавязковы структурны элемент адоранасці. Яна выяўляе ступень непадобнасці, нестандартнасці, нечаканасці прапанаванага рашэння сярод іншых "стандартных" рашэнняў. Агульная адоранасць выяўляецца ў "хутчэйшым" выяўленні рашэння.
Адораныя дзеці
· як правіла, больш актыўныя і заўсёды чым-небудзь заняты. Займаюць сябе справамі, якія часам не ставяцца да ўроку;
· настойліва імкнуцца да пастаўленай перад імі мэты. Жадаюць ведаць усё больш падрабязна і патрабуюць дадатковую інфармацыю;
· дзякуючы шматлікім уменням здольныя лепш іншых займацца самастойнай дзейнасцю;
· умеюць хутка вылучыць найболей значныя звесткі, самастойна знайсці новыя крыніцы інфармацыі;
· часам ставяць перад сабой задачы, выкананне якіх патрабуюць шмат часу.
Выяўленне адораных дзяцей злучана таксама з праблемай вылучэння розных выглядаў адоранасці, якія характарызуюцца вызначанымі прыкметамі. Апісанне прыкмет выглядаў адоранасці прыводзіць А.І.Дароўскі у кнізе "Дыдактычныя асновы развіцця адоранасці навучэнцаў" (гл. дадатак 2).
Да метадаў выяўлення адораных дзяцей ставяцца:
· назіранне;
· зносіны з бацькамі;
· праца псіхолага: тэсціраванне, анкетаванне, гутарка;
· алімпіяды, конкурсы, спаборніцтвы, навукова-практычныя канферэнцыі
ПАРАДЫ БАЦЬКАМ АДОРАНЫХ ДЗЯЦЕЙ
1. Прааналізуйце вашу ўласную сістэму каштоўнасцяў у стаўленні выхавання дзяцей. Ці спрыяе яна рэалізацыі асобы і адоранасці ў грамадстве?
2. Будзьце сумленнымі. Усе дзеці вельмі адчувальныя да хлусні, а да адораных дзяцей гэта ставіцца ў большай ступені.
3. Ацэньвайце ўзровень развіцця дзіцяці.
4. Пазбягайце доўгіх тлумачэнняў ці гутарак.
5. Імкніцеся своечасова ўлавіць змены ў дзіцяці. Яны могуць выяўляцца ў неардынарных пытаннях ці ў паводзінах і з'яўляюцца прыкметай адоранасці.
6. Паважайце ў дзіцяці індывідуальнасць. Не імкняцеся праецыяваць на яго ўласныя інтарэсы і захапленні.
7. Развівайце ў сваіх дзецях наступныя якасці:
– упэўненасць, якая базуецца на ўласнай свядомасці самагоднасці;
– разуменне добрых якасцяў і недахопаў у сабе самім і ў акружаючых;
– інтэлектуальную дапытлівасць і гатоўнасць да даследчай рызыкі;
– павага да дабрыні, сумленнасці, прыязнасці, суперажыванню, цярпенню, душэўнай мужнасці;
– звычку абапірацца на ўласныя сілы і гатоўнасць несці адказнасць за свае ўчынкі;
– уменне дапамагаць знаходзіць агульную мову і радасць у зносінах з людзьмі ўсіх узростаў.